مکاتب فکری شیعه از تلفیق تا تفکیک

به نقل از صدانیوز ،متأخران مکتب تفکیک اغلب زمانی که متهم به تخریب و تقابل با عقل‌گرایی می‌شوند چنین می‌گویند که در نقد برهان‌گرایی فلسفی و عرفان رایج؛ منظور از فلسفه، فلسفه مصطلح ارسطویی و افلاطونی است که از نظر آن‌ها شاخه‌های مشائی و اشراقی و حکمت متعالیه ذیل آن تعریف می‌شوند
همانطور که در میان متفکران اهل سنت، از همان ابتدا دو جریان معتزله و اشاعره به صورت مکاتب مستقلی مطرح شد و جریان صوفیه نیز بعداً با عقایدی خاص به جمع این دو نوع نگرش به اسلام اضافه شد. اگر به تشیع نیز نیک بنگریم، می‌توانیم در طول تاریخ آن به سه نوع گرایش عمده شامل «وحی‌گرایی»، «عرفان‌گرایی» و «فلسفه‌گرایی» اشاره داشته باشم که هر یک از زاویه‌ای درصدد درک و تعریف مفاهیم دینی درآمده‌اند. در قرون اخیر، اما الگو‌های دینی در میان عالمان دینی رواج یافت که کوشیدند تا تباین و تعارض شکلی این گرایش‌ها را در یک نقطه به اتحاد برسانند و مکتبی تلفیقی ارائه کنند که می‌توان مهم‌ترین این کوشش‌ها را در حکمت متعالیه ملاصدرا متجلی دانست. در مقابل، اما برخی با این نگاه موافق نبودند و می‌کوشیدند تا از اختلاط جایگاه این سه رویکرد با یکدیگر اجتناب کنند.

مکتب عرفان 
مکتب عرفان در تشیع مبتنی بر اصالت بخشیدن به تجربه شهود به عنوان مهم‌ترین راه رسیدن به حقیقت و یقین است. تجربه عرفانی عرفا مسیری را پیش روی سالکان قرار می‌دهد که طی آن اهل معرفت می‌توانند به درجه عین‌الیقین برسند که از جنس علم حضوری است و مرتبه‌اش از شناخت و علم حصولی دانش بنیان بسیار بالاتر است.

عرفان شیعی غیر از منابع اسلامی، برگرفته از منبع مهم دیگری به نام تجربه کشف و شهود انسان‌هاست که از جنس تفسیر اشراقی است که در آن «وحدت شخصی وجود» حرف اول را می‌زند. چنانکه در این تلقی از جهان، عالم چیزی جز وجود خدا نیست و هر چه غیر او، تجلی اسما و صفات او هستند. عارف در وجود هر چیز در عالم تنها خدا را می‌بیند و از حضور وی لذت وجودی می‌برد. هر عارف دارای دردی درونی است که از فطرت وی سرچشمه می‌گیرد و مسبب حرکتی است که تا رسیدن به ذات معشوق و در او محو شدن ادامه دارد. انسان موجودی است که در ابتدای حیات متصل به ذات حق بوده و پس از حضور در عالم خاکی، از وی او را جدا کرده‌اند. در طول این مسیر، اما درد فراق آتش به جان سالک می‌زند و محرک او برای رسیدن مجدد به حضور یار می‌گردد.
اما از نگاه عرفای شیعه، می‌توان عرفان را به دو قسم عملی و نظری تقسیم کرد که اولی از جنس شناخت و ارائه جهان‌بینی عارفانه بوده و دیگری از جنس سلوک عملی با پیمودن منازل معنوی است. بنا به تعبیر آیت‌الله جوادی‌آملی، عرفان عملی تعلیم مبتنی بر سلوک است که ماهیتش را رفتار تشکیل داده و از قضا در بند الفاظ و عبارت نیست بلکه صیروریت شدن در مسیر توحید تعیین‌کننده مسیر است.

رویکرد علمای تفکیک اغلب گرایش به مکتب وحی و دوری‌گزینی از مبانی شناختی عرفانی و فلسفی بوده است؛ گرچه باید اعتراف کرد که همه اندیشمندان و قائلان به مکتب تفکیک در مواجهه با فلسفه موضعی یکسان ندارند. متقدمان این مکتب همچون میرزا مهدی اصفهانی و محمود حلبی به ضدیت با فلسفه با شدت برخاسته‌اند و اساساً میان فلسفه و شریعت تباین می‌بینند در حالی که متأخرین مکتب تفکیک همچون جعفر سیدان و محمدرضا حکیمی در مواجهه با عرفان و فلسفه موضعی دیگر دارند و حکم کلی به نفی این دو نمی‌کنند و صرفا مکتب تفکیک را لزوم جدایی میان روش‌های شناخت می‎شمرند.

به هر حال گرایشات ضد فلسفی غالب در طول تاریخ مکتب تفکیک سبب شکل‌گیری تعارضی جدی میان ایشان و صدرائیان گشته است. عقاید میرزا مهدی اصفهانی در خصوص فلسفه تأثیر شایانی بر این تقابل داشته است. وی فلاسفه را ویرانگران دین می‌شمارد و گزاره‌های فلسفی را به طور کلی متناقض با تعالیم الهی می‌داند.

این نگاه افراطی در حدی است که وی فتوا به حرمت سلوک فلسفی و عقلی می‌دهد. جالب اینجاست که او راز عدم اعتماد به براهین را بطلان اصل علیت می‌داند و آنگاه که اصل علیت باطل شد، اساس برهان فرومی‌ریزد.
البته همانگونه که بیان شد، ضدیت با فلسفه در نسل بعدی طرفداران مکتب تفکیک، به شدت مؤسسان مکتب تفکیک نبود. محمدرضا حکیمی، نسبت میان فلسفه با وحی قرآنی را نه تباین کلی، بلکه عدم تساوی کلی می‌داند. در دیدگاه سید جعفر سیدان نیز عقل صریح نه تنها با وحی در تنافی نیست بلکه وحی، مبتنی بر عقل صریح است.

متأخران مکتب تفکیک اغلب زمانی که متهم به تخریب و تقابل با عقلگرایی می‌شوند چنین می‌گویند که در نقد برهانگرایی فلسفی و عرفان رایج؛ منظور از فلسفه، فلسفه مصطلح ارسطویی و افلاطونی است که از نظر آن‌ها شاخه‌های مشائی و اشراقی و حکمت متعالیه ذیل آن تعریف می‌شوند و منظور یک نظام عقلانی، معرفتی و عقیدتی صحیح نیست که مورد تأیید قرآن و عترت قرار دارد و در کلام شیعه نیز منعکس است. همینطور وقتی از نقد عرفان سخن می‌رود، مقصود عرفان صوفیانه مصطلح است که سردمدارانی، چون افلوطین، ابن عربی، مولوی، بایزید، حلاج، عطار و… دارد و نه معرفت و سلوک در معنای واقعی کلمه که خاستگاهش معارف قران و اهل‌بیت علیهم السلام است و در تاریخ تشیع، اغلب قاطع فق‌ها و متکلمان شیعه، متمسک به آن بوده‌اند.
از نگاه ایشان، فلسفه و عرفان به استناد «اصل وحدت وجود» بر همه مذاهب حق و غیرحق مهر تأیید می‌زند، چراکه نتیجه این اصل آن است که هر موجودی در عالم، مرتبه‌ای از ذات خداوند است و لابد هر چیزی هم که پرستیده شود، در واقع این خداوند است که دارد پرستیده می‌شود.

البته ملاصدرا و حامیان تفکر وی، چنین نسبت‌هایی را ناروا دانسته و ضمن اینکه فلسفه و عرفان صدرایی را ذیل اسلامیت اسلام و نه موضوعی در غیریت با آن تفسیر می‌کنند؛ به شبهات تفکیکیون نیز پاسخ‌هایی ارائه می‌کنند.
نوشتار حال حاضر کوششی برای شناخت این دو جریان مهم و ریشه تعارض و اختلاف فکری آن‌ها بود. حال در یادداشتی دیگر می‌توان به مستندات و ادله هر یک به صورت مشروح پرداخت.